El reflan djudeo-espanyol. Espejo de las komunitas sefaradis

Por:
- - Visto 753 veces

El reflan djudeo-espanyol es una fraza lapidaria, de forma fiksa, munchas vezes en rima, ke puede deskrivir una situasion o traer una similitud, enunsiar una idea o niegarla, kritikandola i burlandose de eya, para trokarla. El reflan puede ayudar, puede konsolar, puede amonestar, puede meter en guardia i puede azer riyir.

El reflan akompanyava a kada paso la vida kotidiana del djudio sefaradi, ke topava en este pozo de saviduria popular mil repuestas prontas para todos los kavzos ke se le pudian prezentar en sus existensia, i vinia ansi ayudado a “pasar la vida”.

Munchos i mas grandes de mi en este kampo krearon kategorias, komo Alkalay, Perahya, Kolonomos i Gaon. Otros los dieron en orden alfabetiko, komo Saporta y Beja i Moscona. Ay ken dio solo reflanes, komo Gaon. Ay i ken metio adientro dichas, komo Moscona. Ay ken metio adientro de todo, komo Perahya. Mi tendensia es de divizarlos en kategorias: reflanes, dichas, bindisiones i maldisiones, ekspresiones verbales i mas. Todos estos apartienen al mundo del reflan, mizmo si no lo son.


Dos faktores fondamentales mos demonstran ke el reflan djudeo-espanyol es el espejo fiel de la koine djudeo-espanyola: la lingua, en la kuala viene ekspresado, i el komplekso de sujetos de los kualos trata. La lingua es el djudeo-espanyol (ladino) en todos sus dialektos, asigun los lugares ande vinian uzados los reflanes, kon la tendensia a la arkaisidad, porke eyos tienen una forma fiksa, ke no ay dingun entereso de trokar. Porke mas fikso es el reflan, mas es yeno de autoridad. La autoridad es dada por el tiempo ke pasa, mientres ke el reflan keda imutable.

La dos prinsipales karakteristikas del reflan djudeo-espanyol son la hohma i el umorizmo ke se topan en eyos, ke karakterizan tambien todo el mundo sefaradi. Esta hohma i este umorizmo estan tanto atados el uno al otro, ke es difisil de separarlos.

Komo de fakto, es verda ke topamos reflanes seriozos i sentensiozos, ma es i verda ke en jeneral muestro reflan es a torno burlon, ironiko, i mizmo sarkastiko, porke uza la arma de la riza para edukar i para servir de resfolgo a ken lo uza.

Es i verda ke atraverso el reflan podemos ambezarmos las karakteristikas prinsipales de los varios dialektos del djudeo-espanyol (ladino), porke, komo ya dishimos, topamos el mizmo reflan en diversas variasiones de teksto i de pronunsiasion. Reflanes identikos se topan en lugares bien diferentes i leshanos. Los mizmos reflanes se topan en Turkia i en Yerushalayim, en Bulgaria i en Rodes, en Gresia i en Yugoslavia, presuponiendo una presedente baza komun, no solo linguistika, ma i de sujetos. Esto mos aze pensar ke una buena parte del corpus de los reflanes ya se formo, antes ke los djudios salieran de Espanya. Si no, komo pudo konservarse en esta manera?
No keremos agora entrar en esta kontroversia, ma akseptamos lo ke dize Isaac J. Levy en su livro “Prolegomena to the refranero sefardi”. El mos dize ke la baza del reflan muestro esta en el proverbio espanyol, kon i sin variasiones linguistikas, i da emportantes exemplos, aziendo una larga lista de reflanes djudeo-espanyoles, al lado de los analogos reflanes espanyoles. Vo a dar aki dos exemplos ke vienen derechamente del “Don Quijote” de Cervantes:

1) De noche todos los gatos son pardos (espanyol),
De noche todos los gatos son pretos (djudeo-espanyol),

2) Kada uno sabe donde le aprieta el zapato (espanyol).
Kada uno save onde le apreta el chapín (djudeo-espanyol).

Los sujetos de los reflanes i las dichas son mizmos en todas las komunitas djudias, i reflektan uzos i kostumbres, relijion i kreyensas, realidad i ideales de la vida de los sefaradis, atraverso 500 anyos, en Israel i en el Galut.

El Dio, el rey i el mazal, la vida i la muerte, el djudio i su vizino, la kaza i la famiya, las paras i la komida, son los temas mas difundidos en el reflan djudeo-espanyol. De eyos se puede dedusir sea la vida kotidiana del djudio sefaradi, i sea sus ideales de buenda, de akseptasion de la Ley del Dio i del mazal, de pasensia, de ospitalidad.

Exemplos:

Reflanes ke deskriven una realidad, ke puede entender i ken no oyo el reflan en su kaza, en saviendo la lingua, naturalmente:

1) Antes ke kazes, mira lo ke azes (ke es i espanyol).
2) El pishkado esta en la mar, i tu ya lo estas friyendo.
3) Vites al malo, apareja el palo
4) Si el loko era mio, yo me lo riia.
5) La ambre i el frio traen a la puerta del inimigo.

Naturalmente ken oyo el reflan en su kaza, lo entiendera mijor, i savra kuando vinia aplikado.

Ma si mozotros dizimos:

1) Mas saven las kashkas ke las muezes.
2) Se alevantaron los pipinos a aharvar a los bahchavanes.
3) Ya vino mi amigo, ke lo kero mas de mi marido.
4) Ken kere a la kol, kere i al derredor.
5) A mi madre se inche el fuzo, i a mi me keda el uzo.

ken va entender la sinyifikasion del estos reflanes, si no le vienen eksplikados? Los primeros kuatro son klaramente metaforikos, mientres ke el sinken prezenta una situasion ke ya no es mas konosida en muestros dias. Esto mos demonstra la nesesidad de tomar del enformante no solo la traduksion i la eksplikasion del reflan, ma i la deskripsion de la sirkonstansias en las kualas vinia dicho.

El reflan puede vinir de las fuentes djudias, biblikas o otras komo:

1) Le prometieron a Rahel, le dieron a Lea.
2) Ben kah uben kah, bolo la ija de Iftah.
3) Muera Shimshon kon kuantos son i no son.

ke se uzan naturalmente en situasiones ke no tienen nada ke ver kon la situasion akodrada en la Biblia. Ay tambien reflanes ke pueden darmos exemplos i konsejos edifikantes, kitados de la relijon:

1) La sedaka abalda la gezera.
2) Dí la Shema i fuite del Satan
3) Beza la mezuza i metete a kamino.

Es aki ke vemos la grande abondansia de las palavras ebreas uzadas en el reflan.

El reflan puede ser muy seriozo, triste i mizmo amargo, ma lo aze para edukar i dar esperansa:

1) Kuando el padre da al ijo riye el padre, riye el ijo. Kuando el ijo da al padre, yora el ijo, yora el padre.
2) No me yores prove, yorame solo.
3) La vida es komo la kandela. Un soplo i se amata.
4) La ora mas eskura es para amaneser.

El reflan puede tomar a la burla, sin problemas, a kualsiker persona o enstitusion:

1) Al dezmazalado le kae el bokado, dize ke es de ojo malo.
2) Aspera azno a la yerva mueva.
3) Avla kantando, te respondere baylando.
4) Djoha se fue al banyo, topo de kontar mil i un anyo.
5) El azno del rey pisho en mi puerta.
6) Entre la madre i la komadre la mataron a la kriatura.
7) Mijor es tomar ombre sin paras, ke paras sin ombre
8) Todo tinia Moshiko, sarna i lepra i sarampioniko.

Dicho esto, veremos atraverso el reflan komo se konsidera el djudio sefaradí:

1) Si el Bet-‘Hamikdash se destruyo, la keila kedo.
2) Tanto dizimos amen, ke mos kae el talle.
3) I el haham se yerra en la teva.
4) El pekado en su garganta.
5) El haham abolta la oja por ande la kere.
6) Ken tiene ija de kazar i en shabat deve de lavrar (o lavar).
7) Es lo k’es, bore peri ‘haetz.

El reflan ekspresa konseptos i los niega. Kere dizir ke dize una koza i el kontrario tambien. Los mas klasikos son:

1) Ke venga el Mashiah, ke sea en muestros dias.
Ke venga el Mashiah, ke no sea en muestros dias.
2) El paliko viene de Ganeden (o de Ginnam),
para enderechar el benadam.

El reflan puede entitolar o koronar un kuento, o puede kontener el mizmo un kuento, komo:

1) No es shabat, ni el dukado esta en basho.
2) El azniko se kayo al pozo. Es del haham! Kitaldo!

ke azen todos los dos parte de los ke se burlan de situasiones atadas a la exajerasion en kampo relijiozo, i

1) Ken metio a Djoha en mi suka?
2) Ayre, yevate esta arina!

ke azen parte del grande corpus de reflanes de Djoha.

Vemos en el reflan djudeo-espanyol (ladino) el djudio sefaradi en todas sus komunitas kon su fey en el Dio, en su relijiozidad i respekto por las tradisiones, ma kon mizura, sin ekstremizmo. A esto se adjusta una buena kantidad de autokritika, ke deriva, komo ya dishimos de su hohma i de su umorizmo. Se vee ke se trata de djente ke ama la paz, se kontenta de poko i bive sin amargura, kitando del reflan popular toda una filozofia ke lo ayuda a bivir. Mos aparese aki una mentalidad tolerante ke dize al proksimo “Bive i desha bivir”, i una profonda umanidad ke aze todos los ombres mizmos.

Deja tu Comentario

A fin de garantizar un intercambio de opiniones respetuoso e interesante, DiarioJudio.com se reserva el derecho a eliminar todos aquellos comentarios que puedan ser considerados difamatorios, vejatorios, insultantes, injuriantes o contrarios a las leyes a estas condiciones. Los comentarios no reflejan la opinión de DiarioJudio.com, sino la de los internautas, y son ellos los únicos responsables de las opiniones vertidas. No se admitirán comentarios con contenido racista, sexista, homófobo, discriminatorio por identidad de género o que insulten a las personas por su nacionalidad, sexo, religión, edad o cualquier tipo de discapacidad física o mental.


El tamaño máximo de subida de archivos: 300 MB. Puedes subir: imagen, audio, vídeo, documento, hoja de cálculo, interactivo, texto, archivo, código, otra. Los enlaces a YouTube, Facebook, Twitter y otros servicios insertados en el texto del comentario se incrustarán automáticamente. Suelta el archivo aquí

Artículos Relacionados: