Los Djudyos de Italya (1)

Por:
- - Visto 424 veces

Saludes a todos los oyentes de la emisyon Muestra lingua, la emisyon en djudeo-espanyol fundada por el profesor Haïm-Vidal Sephiha i prezentada agora por vuestro servidor Edmond Cohen, kon Philippe en la kabina.

Vos akodro ke agora las emisyones de Radio J se pueden oir sovre internet. Mi emisyon se puede oir en direktosovre el sityo de Radyo J . Antes vos diziya ke se puediya oir tambyen kuando se kyere, indose al kavo de la redifuzyon de la emisyon del djueves a la tadre. Ama no se deke, agora no ay mas redifuzyon desde el 26 de oktovre pasado. Si trokan las kozas vos diré.

De otra parte, vos akodro tambyen ke el proksimo atelye de konversasyon de Vidas Largas se va tener el martes 1mo de desyembre, de las dos a las kuatro, en el Centre Communautaire. Estos atelyes son avyertos a todos, venid munchos.


Esto dicho, el djueves pasado no pude azer mi emisyon semanala syendo ke la radyo tuvo menester de mi tyempo de avla. Komo los atentados de Paris se tuvyeron el diya de despues de mi ultima emisyon, dainda no tuve la okazyon de avlarvos de estos.

No vo azer oy una emisyon sovre estos atentados, todo lo ke aviya de dizir ya se disho, i de todas maneras las kozas no se eskaparon. Solo vos kyero azer dos observasyones. la una, todos ya la izyeron antes de mi, la otra dingunos, a lo,manko por lo ke se.

La primera observasyon, ke todos izyeron, es ke esta vez los terroristos no aprovaron de matar a djudyos, sino a la djente de Fransya en jeneral, i esto mos troka, afillu si entre la djente matada se toparon djudyos.

La sigunda, ke por lo ke se dingun izo antes de mi, es ke la matansina del Bataclan aze muncho pensar al lavoro de los einzatzgrupen SS durante la gerra: la djente enserrada en un lugar yamado la fosse, la foya, el mismo byervo ke se dize por las foyas ke los SS aziyan kavakar a los djudyos antes de matarlos, la fuziyada por djente fanatizada i sin dinguna piyadad, lavorando a su echo de muerte komo un ovrero a su echo de lavoro. La sola diferensya es ke los arabos saviyan ke despues ivan a morir eyos mismos, kuando los einsatzgrupen saviyan ke despues se ivan a aboltar muy kyetos a kaza.

Kale tambyen pensar ke la matansina del Bataclan sureo unas dos oras i izo 89 muertos, la de Babi Yar, los 29 i 30 de septyembre 1941, sureo dos diyas i izo mas de 33.771 ombres, mujeres i kriaturas, kaji todos djudyos, matados uno por uno de un kurshum en la kavesa.

Esto dicho, se avlo muncho de gerra por esta matansina. A mi no me plaze este byervo, porke si avlamos de gerra, kale dizir ke los matadores arabos eran gerreros. No. No eran gerreros, solo asasinos, komo los einzatzgrupen, ke asasinavan detras de las lineas de frente en mizmo tyempo ke los askeres de la Wehrmacht afrentavan a los kombatantes rusos. Estos SS, afillu si yevavan uniformes, no eran askeres. Eran asasinos i nada mas.

Me kedo aki sovre los atentados del 13 de novyembre, i vengo a mi emisyon de oy, ke va ser sovre los djudyos de Italya. Me akodro ke Rosina Karako Smeraldi , de bendicha memorya, ke era una moderadora de Ladinokomunita, aviya echo un lavoro sovre esta kuestyon i ke yo lo teniya, ama kon la pedrita de todo lo ke aviya en mi komputadera, no lo tengo mas. Kapara. Estonses lavori sovre Wikipedia, komo aviya echo eya misma.

Desde kuando ay djudyos en Italya? Komo a kada vez ke se avla de tyempos muy leshos en el pasado, no se save muy byen. Lo ke es siguro, porke lo meldamos en el Livro de los Makabim, es ke Yeuda Makabi embiyo embashadores djudyos a Roma verso 161 antes del kristo. Ama esto no mos dize si ya aviya moradores djudyos en Roma a parte de estos embashadores.

Estamos avlando de la Roma de la Republika, una Roma ke ya konkisto la Italya entera, gano kontra Hannibal de los Carthajinezos, i ya se esta atakando a la Makedonya. Los Seleucidos, enemigos de los Makabim, syendo de orijen makedonyaliya, es natural ke los Makabim se aserken de Roma, eya tambyen enemiga de la Makedonya.

Ama los Romanos son amigos sekanozos, porke lo ke kyeren es konkistar tyerras, i un siglo despues, es Yerushalayim misma ke konkistan i okupan en 63 antes del Kristo. Pompeius yeva kon el prezoneros ke van a ser liberados i bivir en Roma.

De ande vemos ke los Djudyos ya tyenen importansya en la Roma de este tyempo, es de un diskorso de avokato de Ciceron en favor de su mushteri Flaccus, en 59 antes del Kristo. Flaccus era akuzado de tener, kuando era governador en Asia Minor, arrovado (entre otros) el oro ke los djuyos embiyavan komo vergi relijyozo a Yerushalayim. Ciceron se kesha de la importansya ke ya tyenen los Djudyos en la Roma de su tyempo.

Despues los Djudyos se van a meter de la vanda de Cesar, enemigo de Pompeius, el ke konkisto Yerushalayim, i komo es Cesar i despues el su partezano Octavius Augustus ke se va azer emperador, los djudyos se topan kon buenas kon el poder romano, lo ke les vale una buena situasyon, ke, mas o menos komo lo vamos a ver, no van a pedrer afillu las terrivles gerras kontra los Djudyos kedados en Djudea.

Se pensa ke del tyempo del imperyo romano, los djudyos de Roma deviyan ser entre 30.000 i 40.000, mas ke oy en la Italia entera. Aviya dodje kales en Roma, kon mujeres entre los gabayim. La mayoriya de las tombas son eskritas, no en latino, ama en grego, lo ke da a pensar ke munchos veniyan de Alexandria.

Por siguro, todo no se pasava syempre byen para los djudyos. Caligula, en 38, kijo meter su estatua en todos los templos, inkluyendo los kales djudyos. Los djudyos refuzaron, i por esto se toparon en sekana, ama Caligula no kedo emperador muncho tyempo, solo de 37 a 41, lo ke mos aze unos dos tres anyos yuch, i despues su suksesor Claudius baldo la koza, ama yene echo a los djudyos afuera de Roma, ama se pensa ke estos dichos djudyos eran puede ser kristyanos, i es vedra ke al empesijo no era kolay para los Romanos de azer la diferensya.

Despues de la rebuelta de 70, el emperador Vespasiano va remplasar lo ke los djudyos pagavan para el Templo de Yerushalayim por un fiscus judaicus (vergi djudyo) destinado para fraguar un Templo a Jupiter en vez i al lugar del Bet Amikdash.

Penso ke ya savesh ke el emperador Hadriano, en los anyos 132, va proibir la mila en todo el Imperyo romano, lo ke va dar en Djudea la sigunda rebuelta, la de Bar Kohba.

En vedra los Romanos, por lo ke se ve por sus eskritos, no se interesan muncho al djudesmo, i kuando se interesan a el, se ve ke no entyenden nada a la koza. No entyenden kyen es el Dyo de los djudyos, syendo ke no ay dinguna imajen ke lo reprezenta. Los djudyos no lavoran en shabath, dunke son haraganes. No komen puerko, dunke el puerko es sagrado para eyos…ets

Malgrado esto, i en mismo tyempo, ay un proselitismo i el djudesmo interesa a munchos Romanos.

Kon el edikto de Caracalla en 212, los djudyos de todo el imperyo romano, i por empesar, por siguro, los de Italia, van a ser sivdadanos romanos, kon los mismos derechos ke los otros romanos.

Malorozamente, las kozas van a empesar a trokar una vez ke los emperadores, a partir de Constantino en 312, se van a azer kristyanos.

Al empesijo, ay libertad de relijyon para todos, ama a poko a poko las kozas se van a ensuzyar para los djudyos, echados de las kargas publikas o de derecho.

Kuando vyenen los barbaros, en el siglo V, ay komunidades djudiyas italyanas en Roma, Ravenna, Milano. Ama no se save muncho sovre estas.

En los siglos de despues, del seten al dyezen, parese ke los djudyos vyenen a morar en las sivdades italyanas al bodre de mar ke son sovre el kamino de los merkaderes djudyos yamados radanim. Por dizir la vedra, yo no saviya nada de estos radanim, ni el nombre, ni ke egzistiyan. Por tanto, mereseriyan, sino  una emisyon entera, a lo manko una parte de emisyon sovre estos merkaderes djudyos ke ivan azer komersyo entre la Fransya i las Indyas o mismo la Kina, lo ke les tomava unos sinko anyos de viyaje por varyos kaminos, sea por mar sea por tyerra, lo ke savemos por lo ke mos konta en 846 un eskrivano arabo yamado Ibn Khordadbeh, en su livro dicho “de los kaminos i de los reynos”. Esto todo vengo de ambezarmelo por un artikolo de Wikipedia.

I tambyen es por Wikipedia ke me ambezi la palavra de Rabenu Tam (inyeto de Rashi) ke biviya en el siglo dodje, dizyendo:” De Bari saldra Tora, i de Otranto palavra del Dyo” (parafrazando Yeshayau: “Mi Tsion titse Tora udvar Adonay Mirushalaim”: de Sion saldra Tora i palavra del Dyo de Yerushalayim). Esta sola dicha abasta para darmos una idea de la importansya djudiya de estas sivdades al norte i al sur del koch del  botin.

En la misma epoka, onzen siglo, vyenen instalarse en Venezia i Padova djudyos romanyotes, kijo dizir gregos bizantinos, ama tambyen ashkenazim.

En Sisilya, los djudyos vyenen una vez ke la isla kayo en poder arabo en el siglo IX.

En Roma, Nathan Ben Yehiel eskrive el Aruh, diksyonaryo de arameo talmudiko.

Ama a partir de la fin del siglo XII, empesan las angusyas para los djudyos, venidas de los papas i de la iglesya katolika. El konsilyo de Latran, en 1215, ovliga los djudyos de vestir signos para ke se sepa ke son djudyos.  No es esto una invensyon de los nazis, es una invensyon de los papas. La Inkizisyon vyene instalarse en Roma, i entre 1266 i 1294, la mitad de los djudyos del sur de Italya (ke son unos 13.000) son forsados de konvertirsen.

I por tanto, malgrado estas angusyas, los djudyos se instalan a poko a poko en el norte de Italya. Se pensa ke eran serka de 300 las sivdades ande aviya djudyos en la mitad el siglo XV. Vyenen en Italya, sovre todo en el Piemonte, los djudyos echados afuera de Fransya por Philippe le Bel i Charles VI. Es el tyempo de savyos djudyos komo Immanuel Ben Salomon, amigo de Dante, o Avraham Farissol, nasido en Avignon, el primer jeografo djudyo.

Esto dicho, es de Espanya ke ayegan, sovre todo en Mantua i Ferrara, munchos djudyos fuyendo las matansinas. Ama en la sivdad de Trenta, una kriatura dezaparese, i los djudyos son akuzados, munchos son torturados i kemados bivos, salvo los ke achetan de konvertirsen, ke son solo aogados.

El 15 de agosto 1474, en la sivdadika sisilyana de Modica, la djente, enkorajada por predikadores katolikos, aze una matansina de 360 personas en la male djudiya de la sivdadika. Tres vezes mas ke los matados de Paris este vyernes 13 de novyembre…para dar una idea…

Yene djudyos vyenen de afuera, por egzemplo de Almanya, i traen kon eyos las primeras basmaanes djudiyas. En 1475 sale el primer livro en ebreo, i en 1482 el primer Tanah en ebreo, en la sivdad de Bologna. Los mas famozos imprimadores son djudyos almanes instalados en la sivdadika de Soncino, en Lombardiya. Despues se van a fuir i la famiya se va ir en Estambol i Selanik. Yo me pensava ke los Soncino eran puros sefaradim. Parese ke es un yerro: son de orijen almana. Van a imprimar Biblias i Talmud para la Evropa entera.

Kuando vyene el anyo 1492, los djudyos ke biven en tyerras basho la dominasyon espanyola, komo Sicilia o Sardenya, son echados afuera komo los otros djudyos de Espanya, i se van ande pueden. Para los ke eskojen Napoli, es un grande yerro porke en el siglo XVI vyenen los Fransezes i despues los Espanyoles, i yene tyenen de irsen.

Al lado de estos djudyos, vyenen djudyos echados de la Espanya misma, komo el famozo Isaac Abravanel. Munchos se instalan en Venezia.

Agora, en medyo del siglo XVI, los djudyos italyanos son, sea  halizes italyanos desde el Imperyo romano, sea ashkenazim fuyidos de Fransya o Almanya, sea Sefaradim venidos de Espanya, sea  romanyotes venidos de los Balkanes. En todo son unos 50.000, bivyendo en djuntos, ama kada uno kon sus kales de kada orijen los unos al lado de los otros.

Menahem Azariah da Fano

Deke los unos al lado de los otros? Porke agora an empesado los ghettos. El primer ghetto empesa en Venezia, en 1516. Los djudyos deven morar en el Ghetto, i durmir aya la noche, enserrados por puertas guadradas por kristyanos. A poko a poko, en el siglo XVI, todas las sivdades de Italia, enkorajadas por los papas, enserran los dudyos en ghettos.

Esto dicho, la situasyon de los djudyos de Italya en este tyempo i en el siglo XVII, malgrado los ghettos, es la mijora de Evropa, ande sea no ay mas djudyos porke an sido echados a fuera (komo en Fransya, Espanya, Ingletyerra), sea, si ay djudyos, son persegidos i matados komo en Polonya o Ukranya.

El djudesmo italyano mos da los Dialogos de amor por Yehuda Abravanel (Leon el Ebreo, ijo de Don Isaac Abravanel) las ovras del haham Menahem Azarya da Fano ke azen konoser en oksidente los lavoros de los kabalistos Yosef Karo i Moshe Cordovero,  tambyen las ovras de Ovadia Sforno, komentador de la Tora, de Azaria di Rossi ke en su livro  Meor Einayim se atrive de azer la kritika de syertos klasikos del djudezmo rabiniko.

En el siglo XVII, kale nombrar a Simone Luzzato i su amigo Leon de Modena, los dos syendo hahamim en Venezia. Simone Luzzato (ke no kale konfundir kon Moshe Haïm de la mizma alkunya, nasido un siglo mas despues i ke va eskrivir El kamino de derechura) es konosido sovre todo por dos livros ke eskrivyo en italyano, para ke puedan ser meldados por goyim: el uno tyene por titolo Diskorso sovre la kondisyon de los djudyos, ande da 18 argumentos en favor de la valuta de los djudyos, i el otro Socrates, ande mete en la boka de Socrates argumentos en favor de la unyon de la razon i de la revelasyon. En kuanto a Leon de Modena, el tambyen haham moderno i avyerto, le devemos una Istorya de los ritos djudyos, ke fue trasladada en varyas linguas inkluyendo el franses.

Agora mos vamos a kedar en el siglo XVII porke ya vino el tyempo de eskapar mi emisyon sin ke fuera posivle, en vente minutos, de kontarvos mas de 2.000 anyos de istorya. El kusur al otro djueves, si kyere el Dyo!

Deja tu Comentario

A fin de garantizar un intercambio de opiniones respetuoso e interesante, DiarioJudio.com se reserva el derecho a eliminar todos aquellos comentarios que puedan ser considerados difamatorios, vejatorios, insultantes, injuriantes o contrarios a las leyes a estas condiciones. Los comentarios no reflejan la opinión de DiarioJudio.com, sino la de los internautas, y son ellos los únicos responsables de las opiniones vertidas. No se admitirán comentarios con contenido racista, sexista, homófobo, discriminatorio por identidad de género o que insulten a las personas por su nacionalidad, sexo, religión, edad o cualquier tipo de discapacidad física o mental.


El tamaño máximo de subida de archivos: 300 MB. Puedes subir: imagen, audio, vídeo, documento, hoja de cálculo, interactivo, texto, archivo, código, otra. Los enlaces a YouTube, Facebook, Twitter y otros servicios insertados en el texto del comentario se incrustarán automáticamente. Suelta el archivo aquí

Artículos Relacionados: