Dos kuentos del Meam Loez sovre Ruth, por R. I. Meir Benveniste

Por:
- - Visto 680 veces

Saludos a todos los oyentes de la emisyon Muestra lingua, la emisyon en djudeo-espanyol fundada por el profesor Haïm-Vidal Sephiha i prezentada agora por vuestro servidor Edmond Cohen, kon Philippe en la kabina.

Komo a kada vez, vos akodro ke el proksimo atelye de konversasyon de la asosyasyon Vidas Largas, ke va ser el ultimo de este anyo djudyo, se tendra el djueves ke vyene 30 de djunyo, de las dos a las kuatro i medya-sinko, en el Centre Communautaire, 119 rue Lafayette Paris (10°) métro Gare du Nord o Poissonnière.

Oy tuve la gana de meldarvos dos kuentos travados del Meam Loez.


Ya lo ize munchas vezes aki, i los oyentes ke son auzados a oirme ya saven ke el Meam Loez es una ovra maestra de los sefaradim osmanlis, konsistyendo en un komentaryo del Tanah eskrito en djudeo-espanyol kon karakteres Rashi, empesado en 1730 por Yaakov Huli kon Bereshit, i ke se kontinuo durante 170 anyos por tredje hahamim uno detras de otro, asta los anyos 1900.

Uno de los ultimos de estos tredje hahamim se yamava Raphael Isaac Meir Benveniste, i su ovra konsistyo en un komentaryo del livro de Ruth, eskrito en Selanik en 1882.

Vos kyero meldar, por empesar, un pedaso ke mos konta la istorya de un raton i de una rana. Vos dishe ke el Meam Loez fue eskrito en karakteres Rashi. Ama por dizirvos la vedra, yo lo meldi en una transliterasyon en karakteres latinos echa por el profesor espanyol Pascual Pascual Recuero en 1978, i publikado en su livro intitulado Antologia de cuentos sefardies, Ameller Ediciones, Barcelona.

Deke Benveniste tuvo la idea de kontarmos este kuento, i kuale tyene de ver kon la istorya de Ruth ? Kale ke sepash ke este kuento mos dize ke a kada uno le afita lo ke izo de negro, asigun el refran nuera fuites (Benveniste dize nuera porke es selanikli, si aviya sido estambolli uvyera dicho ermuera), suegra seras, lo ke fizites te faran. I ya savesh ke la istorya de Ruth es la de una ermuera, Ruth, i de su suegra Naomi.

Kale ke sepash tambyen ke el kuento ke vos vo meldar, ke Benveniste travo, mos dize Recuero, de Mishle Shualim, un livro de fabulas ke mos vyene de Rabbi Berechiah anakdan (el punktuador) un haham del siglo 13, ya se topa en las fabulas de Esope, i ke el grande La Fontaine la konta tambyen en el livro IV de sus fabulas, kon el titolo La grenouille et le rat (la rana i el raton).

Enfin, vash a konstatar, oyendome, ke al kontraryo de Huli ke uza un byervo en lashon por dos byervos en espanyol, Benveniste, 150 anyos mas dospues, no emplea kaji dingun byervo en lashon, topi un solo: orma. A la kontra, kuando Huli no empleava ni un byervo turko, vemos Benveniste emplear no munchos, ama yene unos kuantos, komo englenear, papu, terekie, o pacha, por enshemplo. Puede ser ke, en 150 anyos, los djudyos osmanlis se metyeron a avlar manko ebreo i mas turko. No se.

Esto dicho, puedo empesar mi meldadura:

Un raton se asento en la puerta del molino. El estava yeno de arina, i el sol le esta dando enriva de el. Empeso a englenearse kon si, apalpando su mostacho, segun el uzo de todos los ratones, de su padre i su papu ; i en estando ayi, sin ningun espanto i sin ningun miedo, pasa una rana kaminando a su sanidad. La rana, en viendo al raton, se sostuvo por demandar i saver por toda su pasadiya de el raton, i le demando a el si el es el patron i senyor de este molino. El raton, en su repuesta, le dize:

Miyo es el molino, miyo es el terekié (patrimonyo) ; ma en verdad es para komer i non azer trato. El burako ke yo tengo, akeyo es la kaza sekretarya miya ; los burakos ke prevyenen del molino, akeos son los magazines ke yo los incho de trigos. I entre el molino i la pyedra al deredor de eyos, yo me echo. I la razon ke me echo en este lugar, es ke todo este lugar esta yeno de semola, i komo i me arto. Esto es mi uzo todo el tyempo. I kuando yo syento alguna patada de ombre, me eskondo en mis grutas, ke los kualos son los burakos, i ke de ayi yo tengo kamino para salir kuando el ombre se va de ayi, ke estonses salgo otra ves para ezmersar sivera (bushkar de komer).

La rana lo vido al raton blanko todos sus myembros, sea sus manos komo el kueyo. Le demando al raton:

Por ke esta blanko tu kuero de tu puerpo ? Alguna vejes te kayo en tu puerpo ?

Le disho a eya el raton:

Non ! Ya non te dishe kon la blankura yo moro ? Del polvo yo gusto. La polvorina de la arina en mi poza. Syempre vo embuelto adientro los sakos de polvo i arina. Esto es la razon ke esto yo blanko, i non es de vejes.

Le respondyo la rana kon orma (ramaut, bastadreriya, en franses ruse):

A toda via todas tus vidas (aki yo, Edmond Cohen, avro una paranteza ke agradara al profesor Sephiha: se ve aki una influensa del ladino sovre el djudeo-espanyol. En vez de dizir toda tu vida, la rana dize, tomado del ladino, todas tus vidas, del ebreo haïm ke es un plural) todas tus vidas son kon espanto i kon myedo. Ke pasto i savor tomas en akea sémola, kuando tus vidas estan dekolgadas enfrente, de ke en punto en punto puedes ser matado ke te van bushkando por matarte ? I afilu este tyempo ke aves pasado, a toda via tu komer es seko i duro ; en tu puerpo no ay repozo, porke syempre estas yeno de polvorina. Ma lo kual mirame a mi, ke mi puerpo esta limpyo i espejado. Ande yo moro, non ay ningun aseladador (vijilante, bushkador). Mis komidas son grosozas (godras) i savrozas, kontra lo arevez de ti, ke a tu deredor tyenes ratoneras por aferarte ; i a mi morada es un estado byen akedado (kyeto). Si mis palavras i mis dichas oias, todo el menester ke tu tyenes ke sea enriva de mi. Ven kon mi en una, i vernas a mi morada, i veras lo ke ay en el mundo.

El raton, kon la avla delikada ke la rana le avlo, empeso a kaminar kon la rana, sontrayendo a sus ombros (metyendose basho la proteksyon de sus ombros) i kaminando fin ke vinyeron a la oriya del rio. Le disho a la rana:

– Ande es tu kaza ke tu moras ?

La rana le respondyo:

– De la otra parte del rio es. I kuando mi kamara vas a ver, te tyene ke plazer muncho en tus ojos. Ma es menester ke metas myentes (pensamyento) por pasar este rio.

El raton le respondyo:

– Segun la parensya ke esto vyendo, es ke tu morada es en la izla. Kyen puede pasar a la otra parte del rio ? Mas mijor a mi por estar en mi kaza a tyempo, ke yo non esto embezado a pasar por mar, i aki en la tyerra vo a estar todos diyas de mis vidas, ke el kamino para ir a tu kaza es lonche i diferente para mi.

La rana, en su repuesta, le dize:

– Oygame, mi senyor ! Non ay ninguna koza si tu pasas al rio, a razon ke kuando vas a pasar tu por las aguas, yo kon ti vo a estar. Esto byen asegurada ke el rio non te aravdonara (aogara). Un poko de pena es, ma pensate ke syempre tu vida va a estar asegurada, ningun enemigo vas a tener por aferrarte. Si me eskuchas a mi, este ilo ke yo tengo me lo ataré en mi pie la una punta, i la otra punta te la ataré en tu pie. Yo iré adelantre por mostrarte el kamino, i por siguro es ke ningun mal vas a tener.

El raton le respondyo:

– Segun me estas avlando, kaji ke ya vo a meter el koraje. Deskovijame mi pacha, i atame.

La rana izo a su komando i se entraron en el rio djuntos, la rana kon el raton. Kon el adjuntamyento de ilo ke se ataron en sus pies todos dos, eyos vinyeron en medyo del rio. La rana penso de fundirlo al raton i echarlo a los avismos. El raton, vyendose en la gran estrecha ke se topo, tomo un gran koraje i se enfortesyo para enadar enriva de las aguas. El raton peleando kon la rana, i este kon este van batyendo enriva las aguas. Enmentres paso una agila, i los vido a eyos komo estan atados. Eya disho entre si:

– Buena arevatadura topi para mi sin penar i sin lazdrar.Por el ilo ke eyos estan adjuntados,, por ayi los vo aferrar i me los vo a komer.

Komo ansi fue, ke la agila, komo una kruela, se echo enriva de eyos sin tener ninguna piyadad. Tan prezuroza ke estava la agila por komer, vido ke el raton no estava blanda su karne por puederla komer. Le embaraso el kuero godro i el kaveyo preto, ke en el ermoesiya. A esta razon bolto sus karas (aki de muevo un plural ke vyene del ebreo panim) para la rana, vyendola tan vistoza i tan buena su karne de komer. Su boka avriyo ; en una ves se la englutyo, i non asegundeo.

El raton, mirando ke el pie ya se le rompyo a poder de munchas fuersas ke el se dyo, salyo a lo seko i eskapo. Ma la rana, ke penso por azerle tanto mal al raton, kayo eya mezma en la red ke eya penso, i su paga fue tornada en su kavesa.

Ansina s’eskapa el kuento kontado por el haham Benveniste. S’eskapa mijor para el raton ke en las fabulas de Esope i de La Fontaine, ande el raton se muere tal i komo la rana. La djustisya divina parese mas fuerte kon Benveniste, ande no solo la rana es kastigada de muerte por lo ke izo, ama en sima el raton salva su vida.

I komo mos keda otrun poko de tyempo antes de eskapar esta emisyon, vos kyero meldar otro kuentiziko travado del Meam Loez, el livro de Benveniste sovre Ruth. Aki, la idea es ke kual ke sea el lavoro, el tyene de tener un fin onesto.

Una presona buena estava kaminando por un kamino, i lo topo otra presona, i lo vido ke estava pedrido en el kamino. Lo tomo djunto kon el i se lo trusho a su kampo por darle e komer i darle a bever. Vino esta preon buena, i lo empeso aplikar i demandar por sus kavzas i ke son sus echas, ke lo vido ke estava kon aradores en el kampo ; i le respondyo ke el tyene munchos aradores en su kampo i ke el esta enriva de eyos para aprisarlos en el travajo. Le demando a el i le disho:

I ke provecho te va a salir de esta aradura ?

Le respondyo i le disho:

El provecho ke me sale es ke, kuando lo aro, el kampo lo puedo asembrar.

Le disho a el:

Ke provecho ay en ti en el sembrar ?

Le respondyo:

El provecho ke me sale es ke, en asembrando, krese i puedo kortar.

Le demando:

I ke provecho te sale kon el kortar ?

Le disho:

Lo ke me sale es ke, kuando lo korto, lo puedo traer i lo puedo aventar (en franses vanner), i lo puedo echar al ambar (byervo turko ke kyere dizir depozito de granos).

Le demando:

Ke es el provecho ke tyenes en todos estos travajos ?

Le respondyo:

Los provechos son ke puedo komer i puedo azer moneda kon su vendida.

Le demando:

I ke provechos tyenes en adjuntando la moneda ?

Le disho:

El provecho es ke, en adjuntando la moneda, puedo azer mi veluntad kon todo modo de visyos, sea tambyen de todo modo de vestido bueno ke yo visto, i so onorado de dientro el puevlo, me ensenyoreo (me ago senyor) enriva de mis vezinos, me mayorgo enriva de mis enemigos.

Estonses lo kastigo el hasid i le disho:

Bueno dizen las porfetas de los djidyos (estamos en Selanik, Benveniste dize djidyo): « Lo ke arastesh es malisya, lo ke kortastesh es tortura ; el fruto ke komitesh es fruto negro » (Osee X,13). Te digo ke tu estas pekando en todas tus echas ke estas azyendo i en todos los partikulares de tus travajos, syendo ke tu idea non esta kista (kerida) i amada, non kere dicho kuando es aboresida delantre el Kreador. I si era la fin de tu idea en adjuntando la moneda por servir al Dyo kon sedaka i matanot a los aniyim (kon karidad i donos a los proves) i a los ke meldan en la Ley, estonses te se kontava a ti zehut (merito) todos los partikolares de los travajos ke nombrates.

Ansina s’eskapa este sigundo kuentiziko travado del Meam Loez. Puditesh konstatar syertas kozas:

La primera, es esta manera de dar lisyones de morala kontando konsejikas, lo ke los kristyanos yaman parabolas. Jesus aziya munchas. El Meam Loez es yeno de estas konsejikas para dar mijor a entender una lisyon de morala ke mos da el Tanah.

La sigunda, es las diferensyas entre la manera ke eskriviya Yaakov Huli en 1730, i la manera ke eskriviya Meir Benveniste en 1882, 150 antos mas despues: ya vos akodrash kuantos byervos ebreos aviya en la manera de eskrivir de Huli, i kuanto mas pokos ande Benveniste (mas pokos, ama yene vimos sinko byervos ebreos al kavo de la sigunda istorya: hasid, sedaka, matanot, aniyim, zehut). A lo kontraryo, kuanto pokos los byervos turkos ande Huli (yo no meldi kaji ni uno, salvo para nombrar una koza ke no tyene byervo en espanyol, komo antari o terlikes) i kuanto mas munchos ande Benveniste, ke por tanto es Selanikli kuando Huli era estambolli, i ya se save ke los Selaniklis avlan kon muncho manko byervos turkos ke los estambollis. Aki vimos muevo byervo turko en la sigunda istorya, kon ambar.

Seriya muy interesante de azer otras komparazones entre la avla de Huli i la de Benveniste. Yo, lo ke veo, es ke eskriviyan en espanyol para ser entendidos de la djente. No teniyan verguensa de eskrivir en muestra lingua, ke era dainda la sola lingua de los djudyos osmanlis, i no el turko ni el franses. Se eskriviya en karakteres rashi, i kada uno los saviya meldar kolay.

Esto no es tan leshos: en 1882, mis dos papus ya biviyan, el padre de mi padre, ke yo konosi, ya teniya onze anyos. En poko tyempo, ke estruisyon de muestra lingua, i ke pekado…

Deja tu Comentario

A fin de garantizar un intercambio de opiniones respetuoso e interesante, DiarioJudio.com se reserva el derecho a eliminar todos aquellos comentarios que puedan ser considerados difamatorios, vejatorios, insultantes, injuriantes o contrarios a las leyes a estas condiciones. Los comentarios no reflejan la opinión de DiarioJudio.com, sino la de los internautas, y son ellos los únicos responsables de las opiniones vertidas. No se admitirán comentarios con contenido racista, sexista, homófobo, discriminatorio por identidad de género o que insulten a las personas por su nacionalidad, sexo, religión, edad o cualquier tipo de discapacidad física o mental.


El tamaño máximo de subida de archivos: 300 MB. Puedes subir: imagen, audio, vídeo, documento, hoja de cálculo, interactivo, texto, archivo, código, otra. Los enlaces a YouTube, Facebook, Twitter y otros servicios insertados en el texto del comentario se incrustarán automáticamente. Suelta el archivo aquí

Artículos Relacionados: